Related Articles
Thantlang Ralzaam Pu Lai Nawl Mizoram ah a Nunnak a Liam Thantlang khua in Mizoram ah chungkhar he a zaammi Pu Lai Nawl (Uk Peng Pa) cu nihin ah COVID-19 zawtnak in Aizawl lei an kalpinak lampi ah a nunnak a liam, tiah thawng kan theih.
Zawtnak thlopbul ding in Saiha in Aizawl lei an kalpinak lampi ah an nunnak a liam i, Saiha lei ah an kirpi tthan.
Uk Peng pa te chungkhar hi Thantlang, Seihpyozi sang ah a ummi an si. September 22 zong ah khan Thantlang peng ralzaam a simi Pu Tum Sang (kum 60) cu Kal zawtnak in Serchip sizung ah a nunnak a rak liam ve. Credit: The Chin Journal
A Dang Reltthan: Thluak Thatnak Ding Caah Thluak Hman A Herh Siangin kaimi siangngakchia caah a biapi bikmi cu thluak that asi. Thluak that lo ahcun siangin kai cu a har ngaingai. Thluak a cak deuh mi le a der deuh mi minung hi a um zungzal mi asi. Minung thluak cu sianginn kai lio mi siangngakchia ca long si loin a hao paoh caah a biapi tuk mi asi. Thluak cu kan pum dihlak uktu asi. Kut le ke in pumchung um mi zeizong vialte dihlak cu thluak nih a uk dih hna. Cu tluk in a biapi i nawlngeihnak sang a ngeimi kan thluak cu kanmah lila nih kan uk than. Chim duh mi cu kan thluak cu kanmah nih kan uk i kan duh ning bantuk in kan umter kan sersiam khawh. Kan nun caan chung vialte kan hmanning hawih in aa thleng mangmang i aa sersiam than lengmang mi thluak asi. Cu ruangah kan thluak cu “neuroplasticity (or brain plasticity)” tiah thluak lei thiamsang pawl nih an auh. Cucu zeitin dah asi khawh ti kha a tanglei ah hin kan langhter lai.
Atu lio kan Laipa mino tampi cu Korea le Japan zong nih an tluk ti rua hna lo ti awk khin an pumrua a tha i an titvun le titsa zong a tha aa dawh fawn. Mirang le Asia karlak ah an um. Hitin mino hna nih an pumrua le titsa an nganter mi khi pumrua that le dawh duh ruangah si deuh longin thazang thawng an duh ruang deuh ah asi. A titsa a ngan deuh mi le a pumrua a tha deuh mi cu a thazang a thawng deuh hrim lai. Cucaah thazang thawng duh ahcun titsa tampi ngei le pumrua that kha a herh hrim mi asi. Cu tin titsa tampi ngei in pumrua zong that deuh, titvun zong dawh deuh, cun thazang zong thawng deuh duh ahcun ti le rawl tampi eidin piak long a za lo. Fak piin rethei thaba lak in titsa kha hman lengmang a hau i caan zong tampi pek a hau fawn. Cu long zongin a za rih lo. Ti le rawl eidinnak kongah siseh, cun gym (fitness center) kal tik ah siseh zulhphung an ser mi kha tha tein zulh le tuah a hau. Cu ti zulh le tuah longah titsa cu ningcang tein a thang i a thawng chin lengmang.
Minung thluak zong hi titsa bantuk asi ve. Thluak that duh ahcun hman lengmang a hau. Kan thluak cu kan hmang deuhdeuh a thawng a cak deuhdeuh ve. Kan thluak kan hmannak lei paoh cu a cak deuh zungzal. Cucu a haopaoh nih hmuh le hngalh khawh mi asi. Lam le hlasak a duh mi hna cu lam le hlasaknak caah an thluak kha an hman lengmang tikah lam le hlasak cu midang nakin an thiam deuh zungzal. Cu ve bantukin pumpalulh chuih duhmi zong an si ve thiam. Kan tuah duhmi thil caah fak piin kan thluak cu kan hmang lengmang ahcun kan thluak cu a cak deuh zungzal ko lai. Computer hmaiah ka thu i catial ka rak i awt ka hrawng ahcun minute pakhat ah cafang pali nga te long ka rak tial khawh nain a tu ahcun sawmli sawmnga zong ka tial khawh cang. A ruang cu catial nak caah ka thluak kha ka hman lengmang tikah ka thluak le ka kutdong pawl cu tha tein rian an tuanti khawh cang. Hihi zeitin dah pehtlaihnak an ngei ti kha a tanglei bantuk hin thluak chung lei thuk deuh in kan lut lai.
Minung luruh chungah thluak titsa asiloah thluak thahri (neuron or nerve cell) hi billion in a um. Cu thluak thahri pawl cu minung kan nun caan chung vialte te pakhat le pakhat an dihlak in an i pehtlai dih kho lo. Cheukhat pawl kha an i peh hna i a dang cheukhat hna cu an i pehlai hna lo. Thluak nih rian a tuan tikah thluak thahri pakhat te long cawlcangh le hmangin rian a tuan lo. Thahri tampi i fonh in rian an tuanti hna. Cu tin i fonh in rian an tuanti khawhnak ding caah thahri pakhat le pakhat i peh/pehtlai an hau. Cu thahri hna cu minung nih kan thluak kha kan hmang longah an i peh. Hitin thluak nih rian a tuan tikah thahri pakhat le pakhat an i pehtlaihning hi phun hnih in then khawh asi. Phun khat cu “chemical signaling” ti asi i thluak thahri pakhat le pakhat kha fek tein in i peh loin nai tein rian an tuan ti hna. Mobile phone hmang in pehtlainak kan tuah bantuk khi asi. Mobile phone cu mit in hmuh khawh lo mi signal kha thli chungah a kuat i cu ti cun pakhat le pakhat pehtlaihnak an tuah. Cu ve bantuk in chemical signaling petlaihnak cu “neurotransmitter” timi hmangin thluak thahri pakhat le pakhat kha pehtlaihnak tuah in rian an tuanti hna. Phunhnihnak cu thluak thahri pakhat le pakhat kha fek tein i peh in rian an tuanti hna. Cu ti aa peh i rian a tuanti thahri buu cu “neural circuit” tiah auh asi.
A cancan te longah tuah le ruah mi thil kongah thluak nih rian a tuan tikah chemical signaling pehtlaihnak cu hman asi i a tu le tu te ruah le tuah lengmang mi thil kong ahcun neural circuit pehtlaihnak hmangin thluak nih rian a tuan. Hitin tha tein aa peh cang mi thluak thahri pawl cu fawi tein le rianrnag ngaiin rian an tuanti khawh cang caah kan tuah lengmang mi thil cu kan i fawi tuk tawn mi khi asi. A cancan te longah kan tuah asi loah caan saupi tuah ti loin kan um hnu ah kan vun tuah than tikah fawi tein le rianrang in kan tuah khawh tawn lo nak a ruang cu thluak thahri pakhat le pakhat kha fek tein an i peh rih lo caah asi. Hitin luruh chung ummi thluak thahri hna cu anmah umnak hmun cio in pehtlaihnak tuah cio asi i cu ti cun a herhning in rian an tuan/tuanti. Zei he dah tahchunh khawh asi ti cun electric mei/telephone hri le lam pehtlaihnak bantuk khi asi. Khuachung ahcun hri le lam a tam ngai i khua pakhat le pakhat kar i a kal mi lam le hri cu a tlawm deuh ngaingai. Khuachung ah siseh, cun khuakhat le khuakhat karlak siseh lam le hri pawl aa peh mi a tam deuh ahcun pakhat le pakhat i pehtlaihnak a tha deuh i rianrang deuh le awlzang deuh in um kal khawh asi pinah riantuan zong a awlzang deuh. Minung thluak zong cu ve thiam asi. Kan thluak kan hmang deuhdeuh thluak thahri aa pehmi a tam deuhdeuh ve.
Kan thluak thahri pawl cu kanmah nih kan hmanning bantuk in an peh i aa sersiam. Kanan (Math), holh (language) le a dangdang cawnmi ca pawl thiamnak caah fak piin kan thluak cu kan hman lengmang asi ahcun cu thiamnak ding caah thluak thahri pawl cu an i peh hna lai i thluak cu a cak chin lengmang lai. Cu ti thahri tampi pehtlaihnak an ngei khawhnak ding caah kanmah nih a tu le tu te hman lengmang a herh. Ruah le duh long a za lo i vawikhat hnih te tuah le hman long zong a za fawn lo. Vawi tampi a tu le tu te tuah lo mi thil paoh cu thluak nih a philh than cawlh langmang, a ruang cu thluak thahri kha an i peh hna lo caah asi. Kan thluak chung ah neural network aa sersiam khawhnak ding caah cun hman le tuah lengmang kha a biapi ngaingai.
Hihi cathiamnak le a dangdang lei thiamnak ca long si longin ziaza that/chiatnak lei zong a si chih dih. Biathalo chim lengmang, zai lengmang, cun thli tein khua tha lo khan tbk. vialte hna zong tuah le ruah lengmang ahcun thluak chungah neural network pakhat aa sersiam i cu nih cun duh zong duh lo zongah amah tein (automatic in) a tuah/chuahter than lengmang. Cu caah zia thalo cu mah ta bantuk ah aa cang beh.
Thluak caah a tha mi ti le rawl:
Micheu khat cu thluak thatnak ding caah ti le rawl kong kan ruat ngaingai. Thluak caah a tha mi ti le rawl kong cauk ka rel tik ah thluak caah a tha mi ti le rawl phun a tam ngaingai. Cu ve thiam in thluak a hrawk khotu ti le rawl phun zong a tam ngai ve. Hi rawl phun cu a tha bak tiin phunkhat te vun char ding zong khi a har ngai. Cu ruangah thluak caah a tha mi ti le rawl tiah keimah nih ruahnak cheuh kan duh mi hna cu “rawl phun tampi in ei khawh i zuam“ ti hi asi. Hihi thluak ca long si loin a dangdang lei ngandamnak ca zongah a tha bik tiah ka ruah. Amah belte zawtnak phunphun ruangah eidin khawh/awk a tha lo mi tampi a um ve caah mah sining kha tha tein i theih fiang a herh ngaingai. Thluak caah a tha bak lo mi ti le rawl le a dangdang rit hmang mi sii zong a um ve caah thluak that kan duh ahcun hrial khawh kan i zuam a hau. Cu hna cu tck. ah zuu, rit hmang mi sii phunphun, coffee, tea, khaini, kuak tbk. Ritmi sii phunphun le zu cu thluak thahri pakhat le pakhat pehtlaihnak ah hnahnawhnak petu an si.
Cucaah hi capar in mino siangngakchia thazang pek kan duh mi hna cu cathiam le sianginn sang kai na duh ahcun na thluak kha biatak tein hmang law sersiam ve cang. Na thluak thahri (neuron) pakhat le pakhat an i pehtlaihnak hna i neural circuit tampi aa sersiam khawhnak ding caah fak piin na ca kha rel law a tak in tuah a herhmi zong daithlang lo tein tuah cawlh lengmang. Thluak chungah neural circuit (riantuan ti mi thluak thahri buu) a tam deuhdeuh thluak a riantuannak a cak deuhdeuh ve. Neural circuit cu a tu le tu tuah lengmang thil ca longah aa sersiam. Nu le pa sinin chuahpimi thluak kongah lungrethei tuk ding asi lo i, i lunghmui tuk ding zong asi fawn lo. Minung thluak cu a hmangtu kanmah cungah tampi aa hngat mi asi ti hi philh hna hla usih. Thluak that kan duh ahcun kan hman lengmang a hau.
Pum cawlcanghnak (exercise) zong thluak a riantuannak caah a biapi tukmi asi caah daithlang lo tein tuah lengmang a hau. Source: Netsiibawi
